Zabawa – przyjemność czy trud dziecka?

Przeciwstawne postawy dwóch bohaterów „Przygód kota Filemona”, dobrze oddają zderzenie powolnego, statecznego, poważnego świata dorosłych (Bonifacy) i ruchliwej, wesołej, spontanicznej zabawy dzieci (Filemon). Różnice te dotyczą jednak tylko formy aktywności, bo zabawa ma tak samo doniosłe znaczenie dla rozwoju człowieka, jak nauka i praca dla osób dorosłych.

Tradycyjnie zabawie – jako aktywności mało ważnej, przeciwstawia się pracę – jako zjawisko wartościowe. Faktyczna różnica pomiędzy pracą a zabawą nie polega jednak na różnicy znaczenia (obie te aktywności są tak samo ważne). Polega głównie na momencie uzyskiwania „nagrody”.

W zabawie nagroda jest natychmiastowa. Jest nią przyjemność z zabawy. W pracy gratyfikacja jest odroczona. Jest nią efekt pracy, np. wytworzone dobro, wyuczona umiejętność, osiągnięty sukces. Myślenie dzieci jest konkretne i dominuje w nim to, czego doświadczają „tu i teraz”. Dlatego nie mając jeszcze ukształtowanej umiejętności myślenia perspektywicznego nie potrafią zaangażować się w aktywność, która nie daje im doraźnych przyjemności i korzyści, czyli w pracę. Natomiast bardzo dobrze funkcjonują w zabawie, gdzie „nagroda”, w postaci przyjemności z aktywności, jest natychmiastowa.

Czym jest zabawa dziecka?

Zabawa to działalność wolna, swobodna, podejmowana dobrowolnie i spontanicznie. Jest działaniem bezinteresownym i bezproduktywnym (nie łączy się z nią żaden materialny efekt, ani korzyść), co nie znaczy, że bezwartościowym. Szczególnie z edukacyjnego punktu widzenia ma wysoką wartość i doniosłe znaczenie. Podejmowana jest ze względu na przyjemność, jakiej dostarcza samo jej wykonywanie.

Zabawa dzieci istnieje we wszystkich kulturach i społeczeństwach ludzkich. Występuje w warunkach nie tylko niesprzyjających, ale nawet ekstremalnych. Kiedy po jakiejś klęsce lub katastrofie dorośli szukają w sobie sił i motywacji do dalszej pracy, dzieci – gdy tylko minie bezpośrednie zagrożenie – zaczynają się bawić. Jest zjawiskiem tak powszechnym, że należy sądzić, iż ma za podstawę stałą, trwałą i silną potrzebę psychiczną człowieka.

Zabawa to aktywność przygotowująca dziecko do roli dorosłego. Wprowadzająca je w świat kultury ludzkiej, języka, symboli, uregulowanych zachowań, współdziałania w grupie.

Specyfika zabawy

Charakteryzuje ją również występowanie napięcia, silnego emocjonalnego zaangażowania się jednostki w jej przebieg. Dzięki temu staje się bardziej spontaniczna i wartościowa.
W okresie niemowlęcym dziecko, bawiąc się, uczy się ruchów swego ciała. Poznaje je, uczy się reagować dźwiękami na swoje otoczenie, naśladować je, stopniowo rozwija język. Dzięki zabawie dziecko rozwija wyobraźnię, świat fantazji (ma to duże znaczenie dla rozwoju twórczości ludzkiej).

Zabawy konstrukcyjne rozwijają zdolności manualne, myślenie, spostrzegawczość i wytrwałość. Zabawy i gry ruchowe są drogą do stopniowej socjalizacji dziecka. Gra z partnerem – zwykle innym dzieckiem – uczy przestrzegania reguł, współdziałania, podziału ról w grupie, ich zmienności. Udział w zabawie zespołowej uczy zasad dyscypliny, podporządkowania się, sprawowania funkcji przywódczych organizatora zabawy. Szczególnie ważne jest poznanie przez dziecko roli reguł, obowiązku ich dobrowolnej akceptacji oraz zasad uczciwej gry.

Zjawisko „rośnięcia” dziecka w zabawie, wznoszenia się ponad swe możliwości trafnie scharakteryzował L. Wygotski: „W zabawie zawsze dziecko jest powyżej swego wieku, powyżej swego zwykłego, codziennego zachowania: jest jakby o głowę wyższe od samego siebie”. Zabawa powinna dowartościowywać dziecko, być dla niego źródłem sukcesów i radości życia.

Zabawa towarzyszy człowiekowi przez całe życie; nie należy do wyłącznych atrybutów dzieciństwa, choć w tym okresie dominuje. Wspólna zabawa z dzieckiem to nie tylko inwestycja w jego rozwój, ale też dbałość o kondycję psychiczną rodzica.