Baśnie: niewinne czy wszystkiemu winne?

Nie chodzi o to, aby uznać, że od dzisiaj wszystkie baśnie są złe. To oczywiste, że byłoby to wielkim okaleczeniem. Chodzi o to, aby mądrze gospodarować zarówno wiedzą, jak i materiałem  kulturowym, który baśnie w sobie zawierają. Mądrze, czyli świadomie.

Przekazywanie wartości

Rozmaite elementy kultury niosą w sobie przekaz dotyczący tego, czym ona jest, jakie są jej normy, wartości i jak się one przejawiają. Baśnie to jeden z istotniejszych takich elementów; zwraca na to uwagę klasyk strukturalnych badań nad baśnią – Władimir Propp („Morfologia bajki magicznej”). Baśnie w swojej treści, dalece odbiegającej nieraz od zasad rządzących naszym światem, przemycają wskazówki dotyczące tego, jak się w tym naszym świecie poruszać, co wybierać, żeby wybory te okazywały się zgodne z tym, czego oczekuje od nas świat i żeby zarazem przynosiły nam satysfakcję.

Stereotypy nie zawsze są „złe”

Baśnie uczą nas, jak poruszać się w świecie, i robią to, przekazując stereotypy. Słowo to w potocznym rozumieniu często używane jest na określenie tylko i wyłącznie krzywdzących uproszczeń, których należy unikać, wystrzegać się, plenić.

Nie jest to jednak cała prawda o stereotypach: bez nich nie udałoby nam się funkcjonować w świecie społecznym; część z nich bywa wskazówkami, które ułatwiają nam – a często wręcz umożliwiają – poruszanie się w świecie. Baśnie uczą dzieci tych wskazówek, by wiedziały cokolwiek o świecie, w którym zaczynają funkcjonować. Przykładem stereotypu pozytywnego może być przekonanie o tym, że każda matka jest kochająca i oddana dziecku – szeroko rozpowszechnione w baśniach.

Uczenie się roli

Baśnie ucząc stereotypów, przekazują też dzieciom wiedzę na temat ról społecznych. Jednymi z najbardziej znaczących ról w społeczeństwie są te dotyczące płci: łatwo się o tym przekonać jeśli zdarzy nam się, że nie będziemy w stanie stwierdzić, jakiej płci jest osoba, z którą rozmawiamy. Poczujemy się wtedy, jakbyśmy tracili grunt pod nogami.

Dla dzieci takie przyporządkowywanie osób do płci jest równie ważne – jeśli nie jeszcze ważniejsze – co dla dorosłych. Jak wykazały badania, nawet dwulatki bez problemu wskazują cechy, które świadczą w naszej kulturze o danej płci. Mniej więcej w tym wieku także ustala się ich własne poczucie tożsamości płciowej które, jak sądzi John Money, jest ściśle związane z opanowaniem języka. Ta zbieżność w czasie może być nieprzypadkowa: bardzo prawdopodobne, że język odgrywa ogromną, jeśli nie największą, rolę w uczeniu się zachowań właściwych dla danej płci w społeczeństwie.

Znaczenie baśni dla dziewczynek i chłopców

Warto zatem zwrócić uwagę na to, czego język uczy dzieci o rolach związanych z płcią. Według analiz literatury dla dzieci, mężczyźni w tych utworach przedstawiani są zazwyczaj jako osoby aktywne, zdobywcze, samodzielne, twórcze, odnoszące sukcesy, neutralne emocjonalnie; kobiety natomiast jako pasywne, uczuciowe, pomocne, skoncentrowane na innych, bezradne wobec zagrożenia, niesamodzielne i niekompetentne poza sprawami domowymi, a zaradne zazwyczaj tylko wtedy, gdy męscy bohaterowie nie występują.

Gdy uważnie prześledzimy najczęściej czytane dzieciom baśnie – baśnie których skądinąd, nikt nie przeczy, wartość literacka i kulturotwórcza jest niezastąpiona – dojdziemy do tego samego wniosku: przekazywane tam treści na temat tego, jak zachowuje się i czym zajmuje kobieta, a co robi i w jaki sposób działa mężczyzna, są bardzo silnie nacechowane stereotypami. Czy jednak stanowi to jakiekolwiek zagrożenie dla naszych dzieci?

Jeśli zależy nam, aby nasze dzieci dobrze odnajdowały się w społeczeństwie, w którym żyjemy, to możemy się cieszyć, kiedy podążają ścieżkami, które ono dla nich wyznaczyło. Jeżeli nasza córka uwielbia różowy i kocha być księżniczką – co w tym złego? Jeśli nasz synek chce bawić się tylko w rycerzy – czy mamy mu tego zabronić? Bynajmniej. Możemy śmiało pozwalać dzieciom na eksplorowanie ulubionych tematów, zgodnych z ich rolą dziewczynki czy chłopca.

Niebezpieczeństwo?

Problem pojawia się wtedy, gdy dziecko odbiega w jakimś stopniu od oczekiwań społecznych. Stereotypy i role przekazywane w baśniach pomagają dzieciom uczyć się życia; jednocześnie jednak niestety mogą również stanowić przeszkodę w realizacji unikatowych talentów. Talenty te mogą nawet wręcz nigdy nie wyjść na jaw, przysypane całym ładunkiem tego, co „powinno” umieć i chcieć robić dziecko określonej płci. Jeśli nasz syn ma szansę zostać wybitnym aktorem, możemy nawet nie zorientować się, jak bardzo jest zdolny, przerażeni, że chce odgrywać ciocię Stasię. Niech lepiej wymachuje bronią jak jeden z trzech muszkieterów.  Jeśli nasza córka mogłaby dokonać nowego odkrycia w fizyce, możemy wręcz tego nie zauważyć, powtarzając jej, że przedmioty ścisłe nie są dla dziewczynek. Niech lepiej skupi się na dbaniu o rodzinę, jak Calineczka o kreta.

Jeśli ma dla nas znaczenie, czy nasze dziecko będzie czuło się spełnione, to warto wiedzieć, że świadomość procesów, które wchodzą tutaj w grę, jest kluczowa nie tylko dla ich zrozumienia, ale też dla takiego kształtowania naszych postaw i zachowań względem dzieci, aby baśnie faktycznie pozostały „niewinne”. Wszystko zależy od interpretacji – w zależności od tego, z której strony spojrzymy, jakie treści uwypuklimy – to nasze dziecko zapamięta. Właśnie dlatego tak ważne są rozmowy z dziećmi o baśniach i o tym, co one przekazują. Dlatego ciesząc się, że nasza córka chce być księżniczką, warto podkreślić czasem, że równie dobrze może być wojowniczką. I że to też będzie fajne.

Nie obarczajmy baśni winą za to, jak wygląda nasza kultura. Ale nie bądźmy też przekonani, że są one całkowicie niegroźnymi przekazami. Niosą w sobie wielką moc– zarówno pozytywną, jak i negatywną – i naszym zadaniem jako rodziców jest podać dalej dzieciom to, co dobre, a chronić je przed tym, co złe. Nawet jeśli to, co złe, znajdziemy – ku naszemu zdumieniu – w baśni.

Co przekazują nam baśnie?

Stereotypy pozytywne i negatywne, które mogą nieść ze sobą niektóre najpopularniejsze postacie.

postać – pozytywny stereotyp – negatywny stereotyp

Kopciuszek – Kobieta skromna zostanie obdarowana przez los. – Rolą kobiety jest pokornie pracować i czekać na poprawę losu.

Śnieżka – Każda piękna kobieta jest dobra. – Wystarczy być piękną, żeby nas lubiono.

Czerwony Kapturek – Kobieta dba o swoich najbliższych. – Jeśli kobieta (dziewczynka) wyjdzie poza swoją rolę, spotka ją kara.

Szewczyk Dratewka – Mężczyźnie, który wykaże się sprytem, uda się osiągnąć sukces. – Żona może być „nagrodą” za osiągnięcia dla mężczyzny.

Dragon z historii o Sinobrodym – Jeśli mężczyzna walczy wytrwale i dzielnie, to zwycięża. – Przeciwników można pokonać tylko siłą.

Świniopas – Wygląd nie świadczy o wartości mężczyzny. – Mężczyzna wartościowy to mężczyzna bogaty.

Bibliografia:

Lindsey Linda L., Gender Roles. A Sociological perspective, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 07458, 1997
Millet Kate, Teoria polityki płciowej, (w:) Nikt nie rodzi się kobietą, red. Teresa Hołówka, Czytelnik, Warszawa 1982, s. 67.
Pankowska, D. (2005). Wychowanie a role płciowe. Gdańsk: GWP, s. 100.